رشد حرکتی در سال‌های نخستین
رشد و تکامل زیستی چگونه صورت می گیرد؟
رشد و تکامل زیستی از جمله توانایی‌های ذاتی و بالقوه‌ای است که در بیست سال اول زندگی انسان همه جنبه‌های رشدی را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. بر همین اساس روانشناسان رشد و تحول توجه به تکامل زیستی و جسمانی را بسیار بااهمیت می‌دانند. رشد جسمانی اهمیت بسیار بالایی در تمامی وجوه دارد. بدون رشد جسمانی سالم و کامل، مسیر رشد در حیطه‌های دیگر از جمله رشد شناختی، زبان و اجتماعی مسدود می‌شود. از این رو آگاهی والدین از سیر تغییرات جسمانی و مراحل رشد کودک، رشد حرکتی در سال‌های نخستین و عوامل اثرگذار روی آن بسیار بااهمیت است.
رشد فرآیند مستمر تغییر است و به پختگی ظرفیت کارکردی دستگاه‌های بدن دلالت می‌کند، به طوری که هر دستگاه بتواند در جایگاه خود به طور کامل عمل کند. این مفهوم بیشتر بر وظیفه و نقش هر دستگاه و هماهنگی میان آنها دلالت دارد. تغییر کمّی و کیفی که هر دو همزمان اتفاق می افتد، موجب رشد می‌شود. به بیان دیگر، رشد یک رشته تغییرات پی در پی برای رسیدن به هدفی واحد یعنی همان نموّ است. هدف تغییرات طبیعی در طول زمان آن است که کودک به کمال برسد و استعدادهای بدنی خود را با گذشت زمان آشکار سازد (ابوالفضل بلوچی، ۱۳۸۹).
بیشتر فعالیت نوزاد در زمینه فعالیت‌های حرکتی در اولین هفته‌های زندگی جنبه عکس‌العملی یا انعکاسی دارد. بازتاب‌ها پاسخی فطری و خودکار به نوع خاصی از تحریک است. بازتاب‌ها یا همان رفلکس‌ها واضح‌ترین الگوی رفتار سازمان‌یافته نوزادان هستند. تعدادی از بازتاب‌ها شالوده‌ای برای مهارت‌های حرکتی پیچیده هستند و برخی دیگر از بازتاب‌ها به والدین و نوزادان کمک می‌کند تعامل خشنودکننده‌ای با یکدیگر داشته باشند. به عنوان مثال هنگامی که نوزادی به دنبال نوک پستان می‌گردد و با موفقیت آن را پیدا می‌کند، در مدت تغذیه به راحتی مک می‌زند و وقتی دست او لمس می‌شود، چنگ می‌زند و والدین را تشویق می‌کند تا با محبت به او پاسخ دهد یا اینکه والدین شست خود را به دهان شیرخوار می‌برند، نوزاد به صورت یک عمل بازتابی و واکنشی شروع به مکیدن می‌کند یا اینکه هنگامی که نوزاد با یک نور شدید روبرو می‌شود، بدون آنکه اراده کند، به صورت خودکار چشمانش را به شدت می‌بندد. نوزاد با این واکنش‌های خودکار به دنیا می‌آید که برخی از آنها تا چند ماه ادامه دارد و برخی ظرف مدت چند هفته از بین می‌رود. در برخی موارد این عکس‌العمل‌ها به یک رفتار ارادی تبدیل می‌شود. برای نمونه، نوزاد با واکنشی به نام جستجو یا روتینگ رفلکس به دنیا می‌آید که باعث می‌شود هنگام تماس دست با گونه‌اش دهان خود را به طرف دست والد (مراقبت‌کننده) بچرخاند. این واکنش سبب می‌شود که هنگام گرسنگی با گردش دهانش به اطراف پستان را جستجو کند و اگر در اختیارش بود، آن را به دهان بگیرد. در ابتدا نوزاد عمل جستجو برای گرفتن نوک پستان را با گرداندن سر از یک طرف به طرف دیگر انجام می‌دهد اما در هفته سوم، نوزاد به طور ارادی سرش را برمی‌گرداند و حرکات دهانش را برای گرفتن پستان تنظیم می‌کند این بازتاب در ۲ ماهگی از بین می‌رود.
عمل مکیدن یکی دیگر از واکنش‌های حیاتی است که حتی قبل از تولد وجود دارد. چنانچه در زمان بارداری از مادر عمل سونوگرافی صورت گیرد، جنین ممکن است در حال مکیدن شست خود باشد و بعد از تولد هنگامی که نوک پستان در دهانش گذاشته می‌شود، نوزاد به صورت خودکار شروع به مکیدن می‌کند.
از آنجایی که واکنش جستجو کردن، مکیدن و دست بردن به دهان به تدریج از حالت واکنشی خارج و بیشتر ارادی می‌شود، نوزاد این حرکات را برای تأمین نیاز و تسکین دادن به خود به کار می‌برد.
یکی دیگر از واکنش‌های بسیار جالب که در چند هفته اول تولد وجود دارد، بازتابی است به نام واکنش مورو یا واکنش پرش دست‌ها و پاها، به این صورت که اگر سر به طور ناگهانی از وضعیت سکون خارج یا به عقب رها شود یا اینکه بدون مقدمه صدای گوشخراشی ایجاد شود، واکنش نوزاد به صورت پرتاب دست‌ها و پاها به هوا خواهد بود و همان طور که گریه می‌کند، دست‌هایش را به یکدیگر نزدیک می‌کند. این واکنش نیز تا ۲ ماهگی از بین می‌رود.
واکنش دیگر در نوزاد واکنش کف دست است. به این صورت که اگر انگشت خود را با کف دست نوزاد تماس دهید، فوراً آن را خواهد گرفت یا اگر کف پای نوزاد را لمس کنیم، انگشتانش حالت خمیدگی پیدا می‌کند. در روزهای اول تولد واکنش کف دستی کودک آن قدر قوی است که به نظر می‌آید چنانچه او را در همان حال بلند کنیم، می‌تواند وزن خود را تحمل کند. این رفلکس در حدود ۵ ماهگی از بین می‌رود.
یکی دیگر از بازتاب‌ها و رفلکس‌های کودک رفلکس کف پای (بابینسکی) کودک است. در این رفلکس هنگامی که کف پای کودک توسط جسمی لمس می‌شود، کودک انگشتان پای خود را به داخل خم می‌کند این رفلکس در ۵ تا ۶ ماهگی تقریباً از بین می‌رود و وجود آن بعد از ۲ سالگی می‌تواند نشانه‌ای خطرناک در زمینه سلامت کودک باشد که والدین بایستی به متخصصان کودک مراجعه کنند.
نکاتی در زمینه رشد حرکتی در سال‌های نخستین
برای آنکه کودک قادر باشد وضعیت رشدیافته‌تری به خود بگیرد، تمرینات ملایم پا که شامل خم و راست کردن پا است را با کودک انجام دهید.
انگشتان خود یا اسباب بازی یا شیء دیگری را در میدان دید کودک آرام بالا و پایین ببرید تا عضلات گردن کودک برای دنبال کردن شیء تقویت شود.
کودک را با تکیه‌گاه مناسب (در صورت لزوم با استفاده از بالش) روی صندلی بنشانید. این کار به عضلات کمر کودک کمک فراوانی می‌کند.
اشیای رنگی را به گونه‌ای در مقابل سر او بگذارید که برای دیدن آنها مجبور باشد سرش را بلند کند.
باقی ماندن رفلکس‌ها و بازتاب‌ها بیش از مدت مذکور نشانه چندان مناسبی نیست و در صورت وجود چنین شرایطی باید به متخصص مراجعه شود. وجود بازتاب‌ها و توجه به آن در رشد حرکتی آتی کودک بسیار مؤثر است
کودکان را در وضعیت نشسته به طوری قرار دهید که کودک بتواند به اجسام مختلف ضربه وارد کند.
رشد از تولد تا پایان کودکی:
دوره ی نوزادی حدود یکی دو هفته اول زندگی می باشد. در این مدت نوزاذ خود را با اوضاع جدید زندگی سازگار می کند و با وجود اینکه نیاز مستقیم جسمانی نوزاد با مادر قطع می شود ولی برای رفع بسیاری از نیاز های خود به مادر وابستگی دارد. نوزاد انسان در ابتدا نمی تواند از خود مراقبت کند و برای زنده ماندن و حفظ تعادل محیط داخلی نباز به دیکران دارد.
البته بدیهی است نوزاد که نوزاد برای سازگار شدن با محیط قابلیت های بسیاری دارد مثلا می تواند ببیند و شنود و لمس کند و بو بکشد و نسبت به محیط حساسیت ها و واکنش هایی از خود بروز دهد.