رشد و تحول زبان کودکان
بنا بر مطالعات انجام شده، رشد و توسعه زبان و مهارت‌های کلامی و شنیداری یکی از مهم‌ترین دست‌آوردهای کارآمد و تأثیرگذار است که در ۵ سال اول زندگی رقم می‌خورد. رشد و توسعه زبان در نتیجه تعاملات بین عوامل مختلفی چون اجتماع، زبان و تأثیرات رشد شناختی اتفاق میافتد. محققان معتقدند که اجتماع و محیط اطراف کودک بیشترین تأثیر را در رشد کودکان در زمینه زبان دارد.
مهارت های زبانی برای توانایی کودک در برقراری ارتباط و رشد ضروری است. این مهارت‌ها کودکان را قادر می‌سازد تا با افراد دیگر ارتباط برقرار کنند و از محیط اطراف خود و در کلاس درس بیاموزند.
مهارت های زبانی در مورد یادگیری قوانین مربوط به کنار هم قرار دادن کلمات توسط کودکان است که افکار و احساسات آنها را بیان می کند و معنای هر دو کلمه نوشتاری و گفتاری را درک می کند.
زبان از چهار حوزه اصلی تشکیل شده است که عبارتند از:
آواشناسی – نحوه ساختار و توالی صداها در گفتار
معناشناسی – چگونه از واژگان برای بیان مفاهیم استفاده می شود
گرامر – این شامل نحو است، که روشی است که کلمات برای m یک جمله مرتب می شوند، و همچنین صرف شناسی، که برای مثال استفاده از گرامر برای بیان زمان یا صدای فعال است.
عمل شناسی – مهارت های مورد استفاده برای برقراری ارتباط موثر مانند انتظار نوبت برای صحبت کردن، انطباق زبان بر اساس شخصی که با او صحبت می کنید و نحوه درخواست چیزی یا احوالپرسی با کسی.
پنج سال اول زندگی کودک از نظر رشد زبانی مهم‌ترین سال‌ها هستند، اگرچه در بقیه دوران کودکی و تا نوجوانی به رشد خود ادامه می‌دهند. در طول پنج سال اول، سلول‌های عصبی جدید رشد کرده و در مغز به هم متصل می‌شوند که کودک را قادر می‌سازد تا از زبان برای بیان خود استفاده کند. بنابراین مهم است که کودک در این مدت تحریک شود تا اطمینان حاصل شود که پیشرفت او کند نمی شود و مهارت های ارتباطی او تحت تأثیر قرار نمی گیرد.
اگرچه هر کودکی مهارت‌های زبانی را با سرعت خاص خود توسعه می‌دهد، برخی نقاط عطف کلی وجود دارد که می‌توانند به عنوان شاخص‌های رشد طبیعی زبان عمل کنند. متخصصان مراقبت های بهداشتی از این شاخص ها به عنوان راهنما برای ارزیابی اینکه آیا کودک ممکن است به کمک اضافی نیاز داشته باشد استفاده می کنند.
استانداردهای مربوط به رشد و توسعه زبان
استانداردهای مربوط به رشد و توسعه زبان در کودکان بر مبنای استفاده کودکان از زبان برای دستیابی به اهداف اجتماعی و ارتباطی است. در این استانداردها ۴ جنبه از کاربردهای زبان مورد تأکید است. اولین جنبه، تأکید بر توانایی کودک برای کاربرد زبان در اهداف مختلف است. در این جنبه هدف رشد توانایی‌های کودک در توسعه و گسترش زبان در رسیدن به اهداف مختلف تعاملی است (جنشی،[1] ۱۹۸۸).
جنبه دوم تمرکز بر توانایی و ظرفیت کودکان در یادگیری و کاربرد کلمات و حروف به صورت قابل درک و قابل فهم است. کودکان معمولاً در ابتدا با اشتباهات زیادی صحبت می‌کنند و گاهی کلام آنها غیرقابل درک است. لذا هدف تصحیح زبان، کاهش اشتباهات کلامی در کودکان است.
سومین جنبه مورد نظر، تأکید بر افزایش درک کودکان از قراردادهای ارتباطی موجود است. هدف آشنایی کودک با قراردادهای رایج زبانی در ارتباط با دیگران است. در واقع با فراگیری قراردادهای زبانی، کودک آرام آرام می‌تواند قوانین و قواعد اجتماعی را نیز بیاموزد.
چهارمین جنبه، تأکید بر توانایی کودک در کاربرد زبان برای رسیدن به اهداف روایی (روایت قصه، داستان و اتفاقات روزمره از زبان کودک و رساندن مفهوم مورد نظر) است. هدف از رشد و توسعه مهارت‌های زبانی کودکان در گرو رشد ذهنی و روانی در کودکان است. چرا که کودکان به مرور یاد می‌گیرند که قصه‌ای را روایت کنند یا از آنچه رخ داده است، صحبت کنند. روایت‌های کودکان در ۴ و ۵ سالگی به بعد معمولاً طولانی‌تر بوده و حاوی معانی و اطلاعات بیشتری هستند.
رشد دایره لغات، یکی از ضروری‌ترین ابزارها برای رشد مهارت‌های زبانی در کودکان است. در واقع این ابزار به کودکان برای یادگیری، کسب دانش و مفاهیم جدید کمک می‌کند و آنها را برای برقراری ارتباط‌ها و تعاملات بهتر با همسالان و بزرگسالان آماده می‌کند. میزان دایره لغات کودکان تأثیر بسزایی بر یادگیری لغات و مفاهیم پیچیده‌تر زبان دارد. هرچه میزان دایره لغات کودک افزایش یابد، به مراتب درک و یادگیری لغات و مفاهیم جدید برای او آسان‌تر است. رشد دامنه لغات در کودکان بسیار سریع اتفاق میافتد. معمولاً در مدرسه کودک در هر سال تحصیلی، ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ لغت جدید می‌آموزد. افزایش میزان لغات سبب می‌شود کودک درک بهتر و عمیق‌تری از محیط اطراف و دنیایی که در آن زندگی می‌کند، داشته باشد و از طرفی موجب موفقیت کودک در مدرسه خواهد شد.
کودکان در سنین مختلف توانایی‌های زبانی متناسب با سن خود دارند، به طوری که در حدود ۴۸ ماهگی (۴ سالگی) می‌توانند از مفاهیم زبانی برای رسیدن به اهدافی مانند درخواست کردن، توضیح دادن، اظهار نظر کردن، رد کردن و… استفاده کنند. کودک در این سن باید بتواند طوری واضح صحبت کند که دیگران مثلاً بزرگسالان آشنا حرف‌های او را بفهمند. برای مثال کودک می‌تواند با کلمات لازم از مربی یا والدین درخواست آب یا غذا کند. کودکان در این سن می‌توانند با استفاده از زبان، روایت‌های واقعی یا داستانی بسازند یا مثلاً می‌تواند تا حدودی اتفاقاتی را که برایش در مهد یا در خانه رخ داده تعریف کند. همچنین می‌تواند براساس تصاویر مورد نظر داستانی کوتاه بسازد. همچنین کودکان در ۴۸ ماهگی شروع به درک واژگان متناسب با سن خود می‌کنند. او این واژگان متناسب با سن خود را درک کرده و می‌تواند کلمات پذیرفته شده را برای اجسام، اشکال، اعمال و ویژگی‌هایی که اغلب با آن مواجه می‌شود، به کار ببرد.
کودکان در ۶۰ ماهگی (۵ سالگی) درک خود را از کاربردهای زبانی برای برقراری ارتباط و تعامل با دیگران گسترش و بهبود می‌بخشند. کودک در این سن می‌تواند از زبان و لغات مناسب برای ایجاد ارتباط با بزرگ‌ترهای آشنا و غیرآشنا برای رسیدن به اهداف خاص خود مانند درخواست کردن، حل یک مشکل یا مسأله، جستجوی اطلاعات جدید و… استفاده کند. کودکان می‌توانند از کلمات و واژگان برای توصیف و ارتباط بین عناصر استفاده کنند. مثلاً کودک می‌تواند با دیدن مجموعه‌ای از حیوانات مختلف و غذای آنها، هر حیوان را به غذای مورد نظر ارتباط دهد یا با دیدن پدر و برداشتن کیف دستی به او می‌گوید که او می‌خواهد به سر کار برود. کودک در این سن باید به اندازه کافی واضح و روشن صحبت کند تا بزرگ‌ترهای آشنا و غیرآشنا بتوانند منظور او را درک کنند. کودک می‌تواند برای درخواست چیزی از واژه‌های مؤدبانه استفاده کند. او باید بداند که در کلاس و هنگام درس و آموزش مربی باید آرام‌تر حرف بزند.
او می‌تواند برای مربی یا همسالان خود داستانی جذاب بسازد یا داستان را از روی شکل‌های کتاب قصه‌اش بازسازی کند. کودک در ۶۰ ماهگی (۵ سالگی) واژگان متناسب با سن خود را درک کرده و می‌تواند کلمات پذیرفته شده را به طور گسترده‌تر برای اجسام، اشکال، رفتارها و… هم واقعی و هم غیرواقعی به کار ببرد. او می‌تواند از کلمات و واژگان بیشتر و پیچیده‌تر برای توصیف و ارتباط بین عناصر استفاده کند. مثلاً با دیدن حیوانات مختلف توضیح می‌دهد که هر حیوان چه می‌خورد، در کجا زندگی می‌کند و چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با دیگر حیوانات دارد (دپارتمان تعلیم و تربیت آمریکا، ۲۰۰۸).
لازم به ذکر است که والدین در رشد و توسعه زبان و پرورش مهارت‌های زبانی نقش عمده‌ای دارند. والدین گرامی می‌توانند با آموزش‌های لازم، مهارت‌های زبانی را در کودکان رشد داده و پایه های پیشرفت او را در آینده را مستحکم‌تر کنند. مطالعه، کتاب خواندن و روایت قصه و داستان، صحبت کردن با کودک و… می‌تواند در این زمینه اثرگذار باشد.