خودکنترلی یا خودتنظیمی کودکان از مفاهیم تربیتی هستند که از دوره نوپایی توصیه شده و تأکید بر تقویت این مفاهیم تربیتی در دوران پیش‌دبستانی و دبستان می‌شود.
کودکان برای کنترل و نظم بخشیدن به رفتار خود نیاز به قوانین تربیتی دارند. قوانینی که والدین یا مربیان و معلمان وضع کرده و انتظار دارند کودک از آن تبعیت کند تا در خانه یا سر کلاس رفتار مناسب داشته و در نظم کلاس خللی وارد نکند. قوانین رفتاری، فقط به کودک می‌گویند که چه رفتاری را انجام نداده تا به پاداش برسد یا چه رفتاری منجر به تنبیه او خواهد شد اما کودکان در موقعیت‌های مختلف سردرگم می‌شوند. بنابراین، شیوه‌های صحیح خودکنترلی به او ابزارهایی را می‌دهد که به وسیله آنها رفتارش را هدایت کرده و به قولش پایبند بماند. در این مقاله به چند بازی خودکنترلی در دوره پیش‌دبستانی اشاره می‌کنیم.
بازی‌هایی برای خودتنظیمی کودکان
بازی با چراع سبز، چراغ قرمز
این بازی که برگرفته از قوانین راهنمایی رانندگی است، به کودکان کمک می‌کند روش‌های کنترل خود را یاد بگیرند. در این بازی نخست به کودک پیش‌دبستانی تان یاد دهید که هر چراغ برای چیست. مثلاً «چراغ سبز علامت حرکت به جلو است و من هر وقت چراغ سبز را نشان دادم، می‌توانی راه بروی، بدوی و حرکت کنی ولی چراغ قرمز یعنی باید بایستی…»
دقایقی از روز را به این بازی بگذرانید. کودکان این بازی را بسیار لذت‌بخش می‌دانند. شما میتوانید با چسب‌های نواری یا کاغذ رنگی روی زمین خط عبور یا خیابان بکشید و از کودک بخواهید تا تنها از روی این خطوط عبور کند.
پس از مدتی ریتم بازی را برعکس کنید. حال به کودک بگویید که «هر وقت چراغ قرمز را نشان دادم حرکت کن و هر وقت چراغ سبز را بالا بردم، بایست.» این بخش خودکنترلی کمی سخت‌تر می شود و کودک نیاز به تمرکز بیشتر برای کنترل بر خود دارد.
شما از این بازی میتوانید در برخی امور و قوانین تربیتی‌تان استفاده کنید. مثلاً وقتی کودک رفتار مناسبی را در موقعیت بروز داد، چراغ سبز را بالا ببرید و وقتی خواستید که او را متوجه نادرست بودن رفتارش کنید، با چراغ قرمز به او هشدار دهید. این کار باعث می‌شود کودکتان روی رفتارهایش متمرکز شده و با حساسیت بیشتری نوع رفتار خود را انتخاب کند.
بازی‌های نمایشی
کودکان دوره پیش‌دبستانی دیگر میتوانند با دوستانشان بازی‌های دو، سه نفره و مشارکتی داشته باشند؛ از جمله بازی نمایشی. کودکان در بازی نمایشی نقش هایی را انتخاب کرده و در آن قالب، نقش خود را ایفا می کنند. آنها در این بازی قوانین نانوشته اجتماعی وضع کرده و همه ملزم به رعایت این قوانین هستند. هر کودک تلاش می‌کند رفتارهای خود را به گونه‌ای تنظیم کند که بتواند در بازی نقش خوبی را ایفا کند. کودکان در این قبیل بازیها تعامل زیادی با یکدیگر داشته و رشد خودکنترلیشان هم بیشتر می‌شود زیرا آنها به خوبی می‌دانند که اگر قوانین بازی را رعایت نکرده و رفتارهای خود را متناسب با اصول بازی نکنند، از بازی اخراج خواهند شد.
بازی‌های ساختنی
کودکان از بازی کردن با ابزارآلاتی مثل: شن، پازل های تکه‌ای و مکعب ساختنی لذت می‌برند. آنها شاید ساعت‌ها مشغول بازی شوند. در دوران نوپایی بازی با این ابزارآلات در اکثر مواقع بدون هدف صورت می‌گیرد اما در دوره پیش‌دبستانی کودکان هدفمندتر عمل می‌کنند. آنها حتماً تلاش می‌کنند چیزهایی بسازند؛ یک قلعه، یک خانه، یک پل، یک ماشین و… آنها طرح اصلی را در ذهن دارند اما خوب می‌دانند که باید رفتارها و عملکردهایشان را به گونه‌ای تنظیم کنند که به این هدف برسند. بنابراین، تنها با گذاشتن تعداد محدودی مکعب ساختمانی میتوانند ماشین درست کنند و برای ساختن قلعه می‌بایست به میزان کافی شن برداشته و برج را بسازند.
کودکان در بازی‌هایشان مدام در حال تنظیم رفتار خود هستند و والدین میتوانند از بازی برای پیشرفت رفتاری کودکان استفاده کنند.
بسکتبال
بعضی بازیها قوانین کلی برای همه دارند؛ مثل بازی بسکتبال، والیبال یا فوتبال و… این بازیها با شرط رعایت قانون بازی، جذاب می‌شوند. کودکان دوره پیش‌دبستانی قوانین بازی بسکتبال یا فوتبال را نمی‌دانند اما میتوانند بخش‌هایی از این قوانین را یاد بگیرند؛ مثلاً اینکه اگر توپ را داخل سبد بیندازند، برنده‌اند یا اگر توپ را داخل دروازه شوت کنند، گل زده‌اند و…
میتوانید از موقعیت‌های این بازیها استفاده کنید و از کودک بخواهید توپ را داخل سبد بسکتبال بیندازد. او برای رسیدن به این هدف می‌بایست رفتارهای تکانه‌ای خود را نظم بخشیده تا بتواند با تمرکز و حفظ وضعیت فیزیکی‌اش توپ را داخل سبد انداخته یا گل بزند.
به طور کلی خودنظم‌بخشی به کودکان دوره پیش‌دبستانی کمک می‌کند تا برای انجام فعالیت‌های تحصیلی جدی‌تر آماده شوند و بتوانند در روابط اجتماعی نقش‌های مثبت‌تر و کلیدی‌تری را ایفا کنند. کودکی که نتواند بر رفتارهایش نظم بخشیده و تکانه‌هایش را جبران کند، در برخورد با مشکلات نمی‌تواند هدفمندتر حرکت کند. کودکان در اواخر دوره پیش‌دبستانی سعی در تبعیت از قوانین دارند. آنها بازی‌های قانونمدار بازی کرده و تخلف از این قوانین را به منزله خطا می‌دانند. والدین میتوانند با تمرکز بر بازی‌های قانونمدار و هدفمند رفتارهای کودکشان را نظم بخشیده و او را برای فعالیت‌های تحصیلی دوره دبستان آماده‌تر سازند.
