مهارت های اجتماعی در کودکان، راهکارهای تقویت آن

گاه ميان برداشت بزرگسالان از مهارت های اجتماعی مورد نياز كودكان تفاوتهای بسيار به چشم مي خورد و مهارتها بر حسب موقعيت متفاوت به نظر مي رسند. مثلاً‌ معلمان در كلاس درس، آن دسته از رفتار اجتماعي را كه به آموزش مهارتهاي تحصيلي كمك مي كنند ارزشمند مي دانند. در يك تحقيق، عده اي از معلمان مهارتهايي را كه به نظم، تعاون در رفتار، پذيرش نتايج منطقي، پيروي از ضوابط و رهنمودها، پرهيز از ستيزه جويي و رفتار خودياری پايه مربوط می شود مهارت های مهمتر دانسته اند. برای مهارت هايی نظير برقراری تماس اوليه با ديگران ارزش نسبتاً كمتری قايل بوده اند.

مهارت های اجتماعی چیست؟

مسئله اجتماعی شدن و توانایی تعامل با دیگران در همه مراحل زندگی اهمیت بسیار دارد. دانشمندان مهارت های اجتماعی را این گونه تعریف می کنند: رفتارهای اکتسابی جامعه پسندی که فرد را قادر می سازد تا آن گونه با دیگران در تعامل باشد که احتمال بروز رفتارهای مثبت آنان بیشتر کرده و از واکنش های منفی آنها اجتناب ورزد. در واقع مهارت های اجتماعی مجموعه رفتارهایی است که در ارتباطات فردی با سایرین به کار گرفته می شود و نتایج مثبت را به بار می آورد. مهارتهاي اجتماعي نه تنها امكان شروع و تداوم روابط متقابل و مثبت را با ديگران فراهم مي آورد بلكه توانايي اهداف ارتباط با ديگران را نيز در شخص ايجاد مي كند. «هراندازه انسان در ارتباط با ديگران بيشتر و همه جانبه تر بتواند به هدفهاي خويش برسد، ما او را در زمينه هاي اجتماعي ماهر تر مي دانيم».  در بخش هاي مختلف حتي در خانواده هاي مختلف و نيز در مقاطع گوناگون زماني، درباره ي نحوه رفتار كودكان اختلاف نظر به چشم مي خورد. بر خلاف ميل گذشته كه كودك بايد در سكوت خاص بنشيند و توجه كند، امروزه از كودكان توقع می رود با قاطعيت حرف بزنند و توانایی بیان خواسته های خود را داشته باشند.

اجزاء تشکیل دهنده مهارت های اجتماعی

مهارت های ارتباطی: مهارتهای کلامی، غیر کلامی، مهارت های اولیه در برقراری ارتباط، ارتباط با غریبه ها، برقراری دوستی

مهارت های جرات ورزی: مهارتهای مربوط به توانایی “نه” گفتن، بیان نیازهای خود، شناسایی حقوق خود و دیگران، بیان خشم، انتقاد کردن، انتقاد پذیری، پذیرش محاسن خود، بیان احساسات و عقاید خود، تعریف و قدردانی از دیگران

مهارت های مربوط به پرورش حس همکاری، مسئولیت پذیری و نوع دوستی: مهارت های مربوط به همکاری در مدرسه، همکاری در منزل و همکاری در اجتماع

مهارت های خود گردانی: مهارت های مراقبت از خود ، هویت یابی، مطالعه و اداره امور مالی خویش

مهارت های درک اجتماعی و شناسایی ارزش های جامعه: مهارت های مربوط به درک اجتماعی و مهارت های مربوط به شناسایی ارزش های جامعه

پیامد های ناشی از عدم رشد مهارت اجتماعی

تعامل های اجتماعی کارا برای عملکرد موفق در خانه، مدرسه ، محل کار و اجتماع ضروری هستند.

ديدگاههاي همسـالان كودك منبع اطلاعاتي مناسبي براي اطلاع از مهارتهاي اجتماعي محسوب مي شود. روابط همسالان در زندگي كودك اهميت فوق العاده دارد و به آموزش اجتماعي كودك مربوط مي شود. مهارتهاي اجتماعي در پذيرش كودك همسالان او بسيار مؤثر است.

 مهارتهاي اجتماعي در پذيرش كودك یا نوجوان توسط همسالان او بسيار مؤثر است. به طوری که کمبود مهارت های اجتماعی با تعدادی از بیماری های روانی نظیر افسردگی یا اضطراب و مشکلاتی چون پرخاشگری، سوء استفاده از مواد، مشکلات تحصیلی و حرفه ای می تواند همراه شود.

تعداد قابل ملاحظه ای از کودکان به دلایل مختلف موفق به کسب مهارت های اجتماعی نمی شوند، اغلب مهارت های رشد نیافته اجتماعی دارند و معمولا گوشه گیر و تنها هستند. تمام این رفتارها جز عوامل خطر زا در جهت افزایش میزان آزاردیدگی چه از طرف خانواده چه از سوی محیط و همسالان است. دانستن چگونه رفتار کردن در وضغیت های مختلف بخشی از مهارت های اجتماعی است.

مطالعات نشان می دهند هرچه میزان مهارت اجتماعی مناسب کودکان و نوجوانان از قبیل داشتن ارتباط دیداری با دیگران، مودب بودن، اشتیاق به ارتباط با دیگران به طریقی مفید و موثر افزایش یابد از میزان مورد آزار قرار گرفتن آنها کم می شود. کودکان دارای کارکرد اجتماعی بالا (از جمله مهارت اجتماعی)، مشکلات رفتاری کمتری داشته و از سوی دیگر در معرض آزار کمتری قرار می گیرند. این در حالی است که کودکان به دلایل مختلف از جمله سن کم و نداشتن مهارت کافی در ارتباطات بین فردی ( مهارت اجتماعی)، همواره جزء آسیب پدیرترین اقشار جامعه محسوب می شوند.

در نوجوانان نیز پرخاشگری با مورد آزار قرار گرفتن آنها رابطه دارد. یعنی هر چه رفتارهایی مانند زود عصبانی شدن، سرکش بودن، یکدندگی و لجبازی، افزایش یابد، مورد آزار قرار گرفتن هم افزایش خواهد یافت. از طرف دیگر همچنین نوجوانانی که اطمینان زیاد به خود داشته باشند و رفتارهایی از قبیل، به خود نازیدن و به دیگران پز دادن، تظاهر به دانستن همه چیز و خود را برتر از دیگران دیدن داشته باشند احتمال آزار دیدگی افزایش می یابد. بسیاری از نوجوانانی که در روابط اجتماعی دارای مشکل هستند و یا توسط همسالان خود مورد پذیرش واقع نمی شوند در معرض ابتلا به انواع نابهنجاری های رفتاری و عاطفی قرار دارند. از این میان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افت تحصیلی
• بزهکاری نوجوانان
• ناسازگاری در مدرسه
• سو مصرف مواد و اعتیاد

 مهارت های اجتماعی، سلامت روانی فرد و جامعه را تضمین می کند. این مهارت ها در عملکرد موفقیت آمیز در زندگی مهم هستند و نوجوان را قادر می سازد تا بداند که چه بگوید؟ چطور انتخاب خوبی داشته باشد؟ و چگونه در موقعیت های گوناگون رفتار کند.

آموزش مهارت های اجتماعی

اجتماعی شدن به معنای یافتن جایگاه خود در جریان زندگی است. این مفهوم به معنای زندگی مسالمت آمیز با دیگران و سازگاری با آن ها نیست، بلکه به این معنا است که فرد یاد بگیرد در این دنیای آشفته و شگفت انگیز، زندگی موفقی داشته باشد. شما به عنوان پدر و مادر  وظیفه دارید این مهارت را به فرزندتان بیاموزید. یادگیری این مفهوم تدریجی است و مراحل عینی و قابل ارزیابی دارد که باید آن ها را پشت سر گذاشت. والدین این فرآیند اجتماعی شدن را با راهنمایی فرزندانشان در زمینه این که هنگام بازی باید قوانین را رعایت کرد یا نباید تمام شیرینی ها را به تنهایی خورد آغاز کنند.

برای یک کودک خردسال این فرآیند با درک این نکته آغاز می شود که این جهان  حول محور او نمی گردد. هر یک از ما بالاخره باید با این واقعیت روبرو شویم که جزئی از یک چیز بزرگتر هستیم. هدف والدین باید این باشد که به کودک بیاموزند مسئولیت خود را در قبال کمک به تامین رفاه کل گروه بپذیرد. بنابراین به فرزندانتان بیاموزید که یک شهروند مسئولیت پذیر باشند. به فرزندانتان کمک کنید روابطی صمیمی و توام با اعتماد با دیگران برقرار کند. اما لازم است به او نشان دهید که صمیمیت و اعتماد سطوح مختلفی دارد. به فرزندانتان یاد بدهید که توجه کنند. مشاهده دیگران و گوش دادن به حرف های آن ها نقش قابل توجهی در اجتماعی شدن کودکان دارد. والدین می توانند از طریق اشاره به موفقیت ها و اشتباهات دیگران به عنوان درس هایی که باید به آن ها توجه کرد کودک را در کسب مهارت اجتماعی شدن یاری دهند.

یکی از دلایل اصلی این که بسیاری از افراد هنگام حضور در موقعیت های اجتماعی  مختلف به برخوردهای پرخاشگرانه روی می آورند این است که آنان به شدت فاقد مهارت های اجتماعی اولیه  هستند و به عبارت دیگر الفبای چگونه با دیگران بودن را نیاموخته اند. این افراد نمی دانند که چگونه باید به تحریکات دیگران پاسخ بدهند تا آنان را آرام کنند. آنها نمی دانند چگونه خواسته ها و آرزوهای خود را به دیگران بشناسانند و از این رو چون دیگران خواسته های آنان را در نظر نمی گیرند با ناکامی فزاینده روبه رو می شوند. این افراد روی خشونت بسیار حساب می کنند و در واقع به دلیل اینکه رفتار صحیح را نمی دانند پرخاشکر می شوند. بنابراین آموزش مهارت های اجتماعی به این افراد می تواند موجب کاهش پرخاشگری آنان شود. خوشبختانه شیوه های نظام مندی برای آموزش این افراد وجود دارد که چندان هم پیچیده نیستند. برای مثال هم بزرگسالان و هم کودکان به سرعت می توانند از طریق تماشای الگوهایی که رفتارهای موثر و غیر موثر را به نمایش می گذارند مهارت های اجتماعی خود را اصلاح کنند.

چگونه مهارت‌های اجتماعی را به کودکان آموزش دهیم؟

مهارت های اجتماعی پايه

1- ارتباط چشمی: توانايي ايجاد ارتباط چشمي با ديگران هنگام گوش دادن به سخن آن ها و يا هنگامي كه با آن ها حرف مي زنيد دست كم براي يك دوره ي زماني كوتاه.

2- بيانات چهره اي: خنديدن، ابراز علاقه.

3- فاصله ي اجتماعي: دانستن اينكه در چه فاصله اي نسبت به فرد مقابل قرار بگيريم و چه موقع برقراري تماس بدني است مناسب است.

4- چگونگي صدا: حجم صدا، زيري و بمي صدا، ميزان گفتار، وضوح، محتوا

5- احوال پرسي با ديگران: آغاز ارتباط يا پاسخ گويي به احوال پرسي، دعوت كردن يك كودك ديگر براي پيوستن به شما در بعضي فعاليت ها.

6- گفت و گو كردن: مهارت هاي محاوره اي مناسب سن، بيان احساسات، سوال كردن، گوش كردن، ابراز علاقه، پاسخ دادن به پرسش ديگران.

7- بازي و كار كردن با ديگران: رعايت كردن مقررات، مشاركت، قول دادن، كمك كردن، نوبت گرفتن، تعارف با ديگران، قدرداني، ابراز تأسف.

8-  جلب توجه و يا درخواست كمك: استفاده از راه هاي مناسب.

9- حل كردن تعارضات دروني: مهار پرخاشگري، فرو نشاندن خشم خود و تحمل خشم ديگران، پذيرش انتقاد، روحيه ي ورزشكاري.
10- آراستگي و بهداشت

مهم‌ترین مهارت‌های اجتماعی لازم برای کودکان، عبارتند از:

1- سلام کردن: کودکان یا نوجوانان از طریق تعامل با همسالان شان با آنها ارتباط برقرار می‌کنند. نخستین گام در برقراری ارتباط، سلام کردن به دیگری است. ما با استفاده از واژگانی مثل «سلام» و «حالت چطوره» با افراد دیگر ارتباط برقرار می‌کنیم. کودکانی که مشکل ارتباطی دارند، ممکن است به افراد آشنای خود هم سلام نکنند. آنها ممکن است درست کنار دوست شان راه بروند، ولی حتی یک نگاه هم به او نکنند یا اگر حرفی بزنند، احتمالاً تماس چشمی با او برقرار نمی‌کنند و سرشان را به زیر می‌اندازند. در مواردی، اگر سلام هم بگویند، ممکن است تن صدای شان چندان دوستانه و صمیمی نباشد. بخش غیرکلامی سلام کردن هم به اندازه بخش کلامی آن اهمیت دارد. هنگام سلام کردن مهم نیست که فرد از چه عبارت و جمله‌ای استفاده می‌کند یا با چه لحن و حالتی جمله‌اش را بیان می‌کند، مهم آن است که طوری به دوستش سلام کند که او از دیدنش احساس شادی و خوشحالی کند.

2- پیش قدم شدن در گفت‌وگو‌: بعد از سلام و احوال پرسی‌، معمولا گفت‌وگو شروع می‌شود‌. برای ورود به بحث‌، فرد باید بتواند مکالمه‌ای را آغاز کند‌، ادامه دهد و به پایان برساند. این مهارت مستلزم خوب گوش دادن و توجه کردن است. برای مثال‌، او باید اصل «رعایت نوبت» را بداند. گاهی افراد موضوعی برای صحبت کردن با یکدیگر ندارند، در اینگونه موارد می‌توانند پرسشی را مطرح کنند؛ مثل کارتون خرس‌ها یا فلان فیلم را دیده‌ای؟ یا می‌دانی در مدرسه چه اتفاقی افتاده است؟ موضوع بحث باید برای هر دو طرف جالب و جذاب باشد تا هر دو را به نوعی درگیر صحبت کند.  مکالمه یک طرفه موجب خستگی و کسالت دو طرف می‌شود و ممکن است موجب قطع همین ارتباط ساده هم شود. حتی ممکن است تاثیری منفی در ذهن آن دو بگذارد و در آینده هم تمایلی برای صحبت کردن با هم نداشته باشند. پس گوش کردن مثل صحبت کردن مهم است. اگر کودک یا نوجوان علاقه‌ای به آنچه دوستش می‌گوید، از خود نشان ندهد، ممکن است از صحبت کردن با او منصرف شود. کودکان کم توجه و پرتحرک، اغلب زمان صحبت کردن و گوش کردن را درست تشخیص نمی‌دهند.

3- درک احساس شنونده: زمانی که یک گفت‌وگو آغاز می‌شود، برای حفظ و ادامه آن لازم است که گوینده به حالت‌های عاطفی شنونده‌اش توجه داشته باشد. افرادی که مشکل ارتباطی دارند، اغلب در درک احساس شنونده نیز ناتوان هستند، درحالی‌که کودک یا نوجوان اجتماعی، سریع و راحت می‌تواند حالت‌های احساسی شنونده‌اش را بشناسد و طبقه‌بندی کند، آنگاه سخنانش را ارزیابی کند و براساس پاسخ‌هایی که از شنونده دریافت می‌دارد، کلماتش را انتخاب کرده و گفت‌وگو را ادامه دهد.
4- همدلی کردن: همدلی کردن شبیه درک گفته‌های دیگران است، با این تفاوت که شنونده باید سعی کند احساسات سایر افراد را نیز درک ‌کند. همدلی کردن این امکان را به فرد می‌دهد که بتواند ارتباطی واقعی با دوستانش برقرار کند.  برای مثال، اگر دانش‌آموزی در درس ریاضی نمره20 گرفته ولی دوستش 11 شده است، بتواند شادی خود را کنترل کرده و با دوستش به ابراز همدردی بپردازد. او می‌تواند با گفتن جمله‌ای نظیر « اشکال ندارد، سعی کن در امتحان بعدی بیشتر درس بخوانی تا نمره بهتری بگیری»، او را دلداری دهد. .

5- یافتن نقاط مشترک: برای حفظ یک مکالمه دوستانه، توجه به نقاط مشترک هر دو طرف اهمیتی خاص دارد. این سرنخ‌ها به کودک یا نوجوان کمک می‌کند تا تمایل بیشتری برای ادامه دوستی و دیدارهای بعدی با هم داشته باشند. بخش مهم شناخت این سرنخ‌ها، توجه به لحن و زیر و بم صدای افراد است. برای مثال هر دو از یک ویژگی آموزگارشان خوش‌شان بیاید یا به ورزش فوتبال علاقه‌مند باشند. .

6- پیش‌بینی کردن: برای حفظ گفت‌وگو، کودک یا نوجوان باید از قبل بتواند تاثیر گفته‌های خود را بر شنونده پیش‌بینی کند و افکار شنونده را درنظر داشته باشد. برای مثال، اگر احساس می‌کند که جمله‌اش می‌تواند موجب ناراحتی، آزردگی، خشم یا اندوه شنونده شود، ممکن است شیوه بیان کلمات یا جملات خود را تغییر دهد. کودکان غیراجتماعی معمولا توجهی به این نکته ندارند و قادر نیستند کلام خود را تغییر دهند. در مورد آنچه قصد دارند بگویند، کمی فکر می‌کنند و آنگاه به زبان می‌آورند. ب

رای مثال، وقتی کودکان و نوجوانان در حال صحبت درباره تیم ورزشی مورد علاقه‌شان هستند و از این گفت ‌وگوی خود لذت می‌برند، بدیهی است اگر یک نفر به آنها بگوید «هفته دیگر امتحان ریاضی داریم، آیا شما تمرین کرده‌اید؟» خوش‌شان نخواهد آمد و او را طرد خواهند کرد. زمانی که فرد کلام دیگران را قطع می‌کند (وسط حرف دیگران می‌پرد) و بدون درنظر گرفتن شرایط فعلی جمع، سخنی می‌گوید، مورد بی‌مهری سایرین قرار خواهد گرفت.

7- شیوه حل مسئله: بخش دیگری از مهارت اجتماعی افراد مربوط به تشخیص درست اختلاف‌ها و مسائل بین افراد است. گاهی ممکن است فردی با گفته‌های شما موافق نباشد و از شنیدن سخنان شما خشمگین شود و شروع به پرخاشگری و تندی با شما کند، اینگونه موارد (چگونگی پاسخ‌دهی شما به حالات عاطفی شنونده) تأثیر زیادی بر روند گفت‌وگو دارد. کودکان و نوجوانانی که توانایی درک اختلاف ضمن گفت ‌وگو را ندارند، معمولاً دچار ضعف ارتباطی هستند. آنها خیلی زود عصبانی می‌شوند و ممکن است از صحبت کردن با شنونده تا مدت‌ها صرف‌نظر کنند. اینگونه کودکان می‌خواهند همیشه برنده باشند و اصلا برایشان مهم نیست که چه بهایی برای این برنده شدن باید بپردازند (از دست دادن دوست). این گروه مدام در اجتماع لطمه می‌خورند و برای خودشان دشمن می‌تراشند. اختلاف داشتن با دیگران اجتناب‌ناپذیر است و اغلب برای شفاف‌سازی‌ موضوع باید به گفت‌وگو بپردازند. برای یک مکالمه و گفت‌وگوی دو طرفه و حفظ روابط دوستی نیاز به برنده شدن یکطرفه نیست، بلکه باید هر دوطرف از مکالمه برنده بیرون بیایند.

8- عذرخواهی کردن: هر فردی ممکن است گاهی دچار سوءتفاهم و اشتباه در روابط اجتماعی خود با دیگران شود. فردی که از مهارت‌های اجتماعی بالایی برخورد است، با اعتماد به نفس کافی پا پیش می‌گذارد و بابت اشتباهش عذرخواهی می‌کند. با این شیوه پسندیده، او سریع و آسان می‌تواند رفتارش را تصحیح کند. کودکانی که در مهارت‌های اجتماعی ضعیف هستند، هنگام بیان عذرخواهی دچار دردسر می‌شوند و دست و پای خود را گم می‌کنند. آنها می‌ترسند که دیگران آنها را احمق بدانند درحالی‌که مردم معمولا برای کسی که بابت اشتباه خود عذرخواهی می‌کند، احترام و ارزش بیشتری قائل هستند.

در ادامه نیز چند پیشنهاد برای شروع ارتباط آورده شده است:

• سعی کنید با شخصی که تازه  ملاقات مي‌کنید، یک یا دو مورد از اطلاعات شخصی خود را با او تبادل کنید.
• در مورد سرگرمی‌ها و علائق خود با دیگران صحبت کنید و در این مورد از آنها نیز جویا شوید.
• سعی کنید در محل‌هاي عمومی به رفتارهای مقبول اجتماعی دقت کنید و از آنها الگوبرداری نمایید.
• سرعت صحبت کردن و تون صدای مناسب را در موقعیت‌هاي اجتماعی متفاوت تمرین کنید.
• سعی کنید از لطیفه‌هاي جالب و غیر زننده در جمع دوستان و خانواده استفاده کنید.
• برای بهبود روابط خود، گوش دادن فعال را تمرین کنید و به صحبت دیگران توجه و دقت کنید.
• برای تمرین برقراری ارتباط کلامی، از تلفن به مراکز خدماتی آغاز نمایید.
• با مطالعه روزنامه و مجلات متداول در جامعه سعی کنید اطلاعات شخصی خود را از رویدادها و مسائل اجتماعی بالا ببرید و از آنها در ارتباطات خود با دیگران استفاده کنید.
• سعی کنید ابراز وجود یا رفتارهای قاطعانه را با خانواده و دوستان خود تمرین کنید  و از رفتارهای کاملا منفعلانه و پرخاشگرانه اجتناب کنید.
• برای ابراز وجود، نظر و احساس خود را در مورد موضوعات مورد بحث بیان کنید.
• تا آنجا که می توانید در میهمانی‌ها و مجامع عمومی شرکت کنید.
• متناسب با مکانی که در آنجا حضور پیدا می‌کنید، لباس خود را انتخاب کنید.
• زمان مناسبی را برا ی صحبت با دیگران انتخاب کنید و از پر حرفی و یا سکوت بیش از حد بپرهیزید.