در این مطلب مروری داریم بر عملکرد حافظه فعال یا حافظه کاری؛ نوعی از حافظه که در مهارت‌های تحصیلی و فعالیت‌های آموزشی دانش‌آموزان مؤثر است. علاوه بر آن، توانایی حافظه دانش‌آموزان دوره ابتدایی را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
در مقوله یادگیری، مؤلفه‌های بسیاری دخیل هستند که اغلب از چشم مدرسان پنهان می‌مانند. توجه به توانایی و ناتوانی حافظه دانش‌آموزان می‌تواند در روند بهبود یادگیری مؤثر باشد. معمولاً حافظه کوتاه‌مدت و درازمدت شناخته شده هستند اما در مورد حافظه فعال یا کاری، اطلاعات کمی داریم و این در حالی است که این مؤلفه برای یادگیری اهمیت بسیاری دارد. این حافظه اساس یادگیری و یک مهارت شناختی پایه است و اثبات شده که می‌تواند بیشتر از بهره هوشی در یادگیری نقش داشته باشد. طبق آمار به دست آمده، از هر ۱۰ دانش‌آموز یک نفر با مشکلات مربوط به حافظه فعال درگیر است. اکثر این دانش‌آموزان در معرض خطر عقب‌ماندگی تحصیلی هستند. حافظه فعال ضعیف صرف‌نظر از بهره هوشی به نتایج و رتبه‌های ضعیف منجر می‌شود. این حافظه بدون مداخلات اولیه و به‌موقع، در طول زمان بهبود نمی‌یابد و روند افت موفقیت تحصیلی همچنان ادامه می‌یابد. (ارجمندنیا، ۹۱)
برخلاف هوش، حافظه فعال با سطح تحصیلات والدین، وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی یا زمینه مالی در رابطه نیست. این بدان معنا است که کودکان صرف‌نظر از گذشته یا اثرات محیطی می‌توانند فرصت برابر برای به فعالیت درآوردن توان بالقوه‌شان داشته باشند و این در صورتی است که این حافظه مورد سنجش قرار گیرد و هر زمان که ضرورت داشت، مشکلات شناسایی و برطرف شوند.
اما ببینیم این حافظه بااهمیت دقیقاً چیست و چه تفاوت‌هایی با حافظه کوتاه‌مدت دارد. حافظه فعال توانایی ما برای به خاطر آوردن و مدیریت اطلاعات است. در واقع با کمک آن، از اطلاعاتی که لازم است به خاطر آوریم، یادداشت ذهنی درست می‌کنیم. علاوه بر به خاطر آوردن اطلاعات برای پردازش یا مدیریت اطلاعات نیز به این حافظه نیاز داریم. کودکان دبستانی برای فعالیت‌های آموزشی مانند درک مطلب، خواندن، حساب و درک لغات، رونویسی از تخته و جهت‌یابی به حافظه فعال نیاز دارند.
تفاوت حافظه فعال و حافظه کوتاه‌مدت در این است که علاوه بر نگهداری مطالب در حافظه در حین انجام کار نیز از آن استفاده می‌کنیم. مثلاً وقتی که کودک چند عدد را در ذهن نگه می‌دارد، از حافظه کوتاه‌مدت استفاده کرده است اما زمانی که اعداد را در ذهن بازیابی می‌کند و عملیات ریاضی با آنها انجام می‌دهد، از حافظه فعال استفاده کرده است. بنابراین این حافظه در یادگیری اهمیت بسیاری دارد و عدم تقویت آن باعث اختلال می‌شود.
انواع حافظه فعال
حافظه فعال را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد:
حافظه فعال کلامی ـ شنیداری:
زمانی که کودکان با توجه به دستورالعملهای کلامی گام به گام تکالیف خود را انجام می‌دهند، در واقع از مهارت حافظه فعال کلامی ـ شنیداری خود استفاده می‌کنند. اگر این توانایی در کسی ضعیف باشد، احتمالاً آن فرد در پیروی از دستورالعملهای شفاهی با مشکل روبرو خواهد بود.
حافظه فعال فضایی ـ بصری:
این توانایی حافظه به فرد امکان می‌دهد تا با به خاطر سپردن و به یاد آوردن شکل یا تصویر و الگوی یک موضوع، اقدام به حل مسأله یا تکمیل تکالیف کند. یادگیری با توجه به تصاویر، اشکال و الگوهای تصویری با استفاده از مهارت حافظه فعال فضایی ـ بصری انجام می‌شود.
دانش‌آموزان ممکن است حافظه فعال پایین‌تر یا بالاتر از سنشان داشته باشند. برای اینکه بدانیم از یک دانش‌آموز چه میزان می‌توانیم انتظار داشته باشیم، باید در نظر بگیریم که این حافظه در هر فرد سرعت رشد خاص خود را دارد. بالاترین رشد حافظه فعال در دوران کودکی اتفاق می‌افتد و تا ۲۰ سالگی به اوج می‌رسد. یک کودک ۷ ساله به‌طور متوسط می‌تواند دو گزینه را در ذهن نگه دارد و فرد ۱۰ ساله ۳ گزینه را. بنابراین درک و شناخت این حافظه برای معلمان اهمیت زیادی دارد. اگر معلمی بداند کودک ۷ ساله به طور متوسط فقط دو دستورالعمل را به خاطر می‌آورد و با سرعت درک و پردازش کودک پیش برود، نتیجه یادگیری بهتری خواهد دید. کودک نیز کمتر با ناکامی و سرزنش روبرو خواهد شد. مثلاً هنگامی که از کودکان می‌خواهیم وارد کلاس شوند و سر جای خود بنشینند، بهتر است که دستورالعمل سوم را به تأخیر بیندازیم و پس از نشستن، دستورالعمل بعدی مثلاً باز کردن کتاب‌ها را اعلام کنیم. اگر این مسائل در نظر گرفته نشوند، معلم با دانش‌آموزانی سردرگم روبرو می‌شود.
برای سنجش حافظه فعال راه‌هایی وجود دارد که عبارتند از :
ـ به خاطر آوردن توالی ۳ عدد یا بیشتر یا کلمات غیرمرتبط مثل گربه ـ شیر ـ کانگورو
ـ به خاطر آوردن و تعقیب موفقیت‌آمیز دستورالعملهای طولانی
ـ به خاطر آوردن جملات طولانی که دربرگیرنده محتوایی هستند که به طور اتفاقی و شانسی کنار هم قرار گرفته‌اند.
ـ شناسایی اعداد جاافتاده در یک توالی عددی مانند ۵ ۴….۲ ۱
علاوه بر این روش‌ها تست‌هایی نیز برای سنجش حافظه فعال وجود دارند که باید توسط روانسنج و روانشناس متخصص اجرا شوند.
از جمله مؤلفه‌هایی که به عملکرد حافظه فعال دانش‌آموزان در کلاس آسیب وارد می‌کنند، عبارتند از: معلمی که سریع صحبت می‌کند، استفاده طولانی از حافظه فعال، مطالب طولانی و خسته‌کننده و در نظر نگرفتن مقدار و تعداد مفاهیم برای حافظه فعال هر سن.
توجه معلمان ابتدایی و آگاهی و شناخت دادن به آنها در مورد حافظه فعال ضروری به نظر می‌رسد. همان‌طور که عدم توجه به حافظه کاری موجب اخلال در یادگیری می‌شود، با در نظر گرفتن این نوع حافظه می‌توان سطح یادگیری را ارتقا بخشید.
