پرخاشگری به رفتاری گفته می‌شود که به قصد آسیب رساندن به دیگران انجام می‌شود؛ این آسیب می‌تواند جسمی یا روانی باشد. پرخاشگری در کودکان و نوجوانان یک مسئله مهم اجتماعی است. کودکانی که رفتارهای پرخاشگرانه دارند، نه تنها به خود آسیب می‌زنند، بلکه ممکن است به خانواده، جامعه و حتی کل اجتماع نیز ضرر برسانند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند کودکانی که دچار مشکلات شدید پرخاشگری هستند، در معرض ابتلا به سایر اختلالات روانی یا مصرف مواد قرار دارند و در بزرگسالی احتمال بیشتری دارد که دست به خشونت بزنند.
هر چه زودتر این کودکان شناسایی شده و کمک دریافت کنند، احتمال موفقیت درمان و ماندگاری نتایج آن بیشتر خواهد بود.
انواع پرخاشگری کودکان
رفتارهای پرخاشگرانه می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- زدن، هل دادن، لگد زدن، تف انداختن، پرتاب اشیاء یا کتک زدن
- مسخره کردن، توهین و تحقیر
- رفتارهای پنهانی مانند دروغ گفتن، دزدی، تقلب یا آتش‌افروزی
- واکنش پرخاشگرانه به ناکامی، تحریک یا تهدید
- شایعه‌پراکنی، دست‌کاری در روابط دوستی یا کنار گذاشتن فردی از گروه
- رفتارهای جنسی بدون رضایت طرف مقابل
- زورگویی (قلدری)؛ یعنی تکرار مداوم رفتارهای پرخاشگرانه از هر نوعی
پیشگیری از پرخاشگری
بهترین راه برای کاهش رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان و نوجوانان، پیشگیری از بروز آن‌هاست. برای این کار باید با آن‌ها ارتباطی سالم، امن و حمایتگر برقرار کرد و محیطی ساختارمند و قابل پیش‌بینی فراهم نمود.
در ادامه چند توصیه برای پیشگیری از پرخاشگری آورده شده است:
- قوانین و انتظارات را شفاف بیان کنید؛ کودکان باید بدانند چه رفتاری از آن‌ها انتظار می‌رود.
- رابطه‌ای صمیمی و همدلانه برقرار کنید.
- با کودکان گفت‌وگو کنید، به حرف‌هایشان گوش دهید و نگرانی‌های آن‌ها را جدی بگیرید.
- به تفاوت‌های فرهنگی توجه داشته باشید؛ ممکن است در فرهنگ‌های مختلف، معنای پرخاشگری متفاوت باشد.
- آن‌ها را تشویق کنید.
- رفتارهای مثبت را تحسین و تقویت کنید.
- از درگیری و قدرت‌نمایی بپرهیزید.
- مشکلات را در همان مراحل اولیه حل کنید.
- نسبت به عوامل تحریک‌کننده آگاه باشید.
- موقعیت‌ها یا فشارهایی که باعث پرخاشگری کودک می‌شود را شناسایی کرده و برای کاهش آن‌ها تلاش کنید.
- به کودکان مهارت‌های کنترل هیجانات را آموزش دهید.
- از تقویت مثبت استفاده کنید؛ یعنی رفتارهای اجتماعی سالم را با تشویق و پاداش تقویت نمایید.
علائم و نشانه‌های پرخاشگری
اگر می‌خواهید بدانید که آیا یک کودک یا نوجوان دچار مشکل جدی پرخاشگری هست یا نه، می‌توانید از خودتان بپرسید:
- آیا این رفتار پرخاشگرانه به‌طور منظم تکرار می‌شود؟ (مثلاً هر روز، هر هفته یا هر ماه)
- آیا این رفتارها مدت زیادی‌ست که ادامه دارد؟
- آیا به جز پرخاشگری، دلایل دیگری هم برای نگرانی درباره رفتارهای او دارید؟
- آیا این رفتارها همچنان ادامه دارد یا حتی بدتر شده‌اند؟
- آیا نوجوان در موقعیت‌هایی که برای دیگران آزاردهنده نیست، واکنش شدید و انفجاری نشان می‌دهد؟
- آیا بعد از عصبانیت، آرام کردن او سخت است؟
- آیا تا به حال به خودش یا دیگران آسیب رسانده است؟
- آیا رفتارهایش باعث درگیری با والدین، خواهر و برادرها، دوستان یا معلم‌ها می‌شود؟
- آیا همه دوستان او هم رفتارهای پرخاشگرانه یا ضد اجتماعی دارند؟
علت‌ها و عوامل خطر
هیچ دلیل ساده‌ای برای پرخاشگری وجود ندارد، اما عواملی وجود دارند که می‌توانند احتمال بروز رفتار پرخاشگرانه را بیشتر یا کمتر کنند. این عوامل می‌توانند مربوط به خود کودک، خانواده یا محیط زندگی او باشند.
کاهش عوامل خطر و تقویت عوامل محافظتی، می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری یا کاهش پرخاشگری داشته باشد.
عوامل خطر در خود کودک
خلق‌وخوی دشوار و زودرنجی
- ناتوانی در کنترل احساسات
- نداشتن مهارت‌های اجتماعی مناسب
- بهره هوشی (IQ) پایین‌تر از میانگین (تست هوش کتل)
- مصرف مواد مخدر یا الکل
- برخی اختلالات روانی مانند اختلال سلوک (Conduct Disorder)
عوامل محافظت‌کننده در کودک
- نگرش مثبت و خوش‌بینی
- توانایی همدلی با دیگران
- عزت‌نفس بالا
- داشتن هویت فرهنگی قوی
- بهره هوشی بالاتر از میانگین
عوامل خطر در خانواده
- شیوه‌های تربیتی بسیار سخت‌گیرانه، سهل‌گیرانه یا بی‌ثبات
- نبود نظارت کافی از سوی والدین
- داشتن والدینی سرد، طردکننده، بی‌حمایت یا پرخاشگر
- ناتوانی والدین در حل مسائل و گفت‌وگو
- بی‌ثباتی خانوادگی
- بی‌توجهی یا آزار کودک
- والدینی که مشکل مصرف مواد دارند
- والدینی که با افسردگی دست و پنجه نرم می‌کنند
عوامل محافظت‌کننده خانوادگی
- انضباط منصفانه، قاطع و پایدار
- نظارت مناسب والدین
- حمایت و دلداری توسط مراقبان
- رابطه‌ای امن و صمیمی با والدین یا مراقب اصلی
- ثبات خانوادگی
- مشارکت فعال و مثبت والدین در زندگی کودک
عوامل خطر محیطی
- زندگی در شرایط اقتصادی یا اجتماعی محروم
- زندگی در محله‌های ناامن
- تحصیل در مدارسی که مدیریت ضعیف یا ناامن دارند
- داشتن دوستان پرخاشگر
- تماشای بیش از حد تلویزیون (به‌ویژه محتوای خشونت‌آمیز)
عوامل محافظت‌کننده محیطی
- زندگی در محله‌ای با شرایط اجتماعی مناسب
- شرکت در فعالیت‌های فوق برنامه
- موفقیت در مدرسه
- داشتن رابطه‌ای مثبت با حداقل یک بزرگسال حمایتگر
- احساس تعلق و پیوند با جامعه و محیط اطراف
تشخیص و درمان پرخاشگری
اگر با کودکان و نوجوانان سر و کار دارید. چه به‌عنوان والد، معلم یا فردی که در خط مقدم با آن‌ها در ارتباط است. احتمالاً با رفتارهای پرخاشگرانه مواجه شده‌اید. برخی از راهکارهای زیر می‌توانند به شما کمک کنند تا در لحظه بحران، موقعیت را آرام کنید. برخی دیگر نیز پس از وقوع پرخاشگری مفید هستند، برای زمانی که می‌خواهید علت رفتار را پیدا کرده و آن را برطرف کنید.
در رابطه با تشخیص پرخاشگری کودکان علاوه بر مشاهده نشانه هایی که در بالا ذکر شد، همچنین می توانید از تست سیاهه رفتاری یا CBCL استفاده کنید که مشکلات رفتاری مختلی را در کودکان شناسایی می کند و شدت آن را مشخص می کند.
راهکارهای مدیریت رفتار پرخاشگرانه
✅ زبان بدن و لحن خود را کنترل کنید
مطمئن شوید زبان بدن و لحن شما با حرف‌هایی که می‌زنید، در تضاد نباشند. مثلا اگر می‌گویید “آروم باش”، اما با خشم به او نگاه می‌کنید، پیام شما موثر نخواهد بود.
✅ آرام بمانید
هدف‌تان این باشد که نوجوان بفهمد شما نگرانش هستید، اهمیت می‌دهید و می‌خواهید کمکش کنید. در لحظه‌ای که او پرخاشگر است، دنبال حل مسئله یا دعوا نباشید.
✅ راهی برای خروج از موقعیت پیشنهاد دهید
گزینه‌های واضحی با محدودیت‌های ایمن به نوجوان ارائه دهید. این کار باعث می‌شود احساس کنترل و عزت‌نفسش حفظ شود.
✅ تماشاگران را پراکنده کنید
اگر نوجوان در حضور همسالانش پرخاشگری می‌کند، از بقیه بخواهید فضا را ترک کنند تا از تشدید موقعیت جلوگیری شود.
✅ تهدید نکنید
هشداری ندهید که یا قصد اجرای آن را ندارید یا بسیار شدید و غیرمنطقی است. تهدیدهای توخالی اعتبار شما را از بین می‌برند.
✅ کلی‌گویی نکنید
جملاتی مثل «تو همیشه این کار رو می‌کنی…» فقط باعث تقویت رفتارهای منفی می‌شود و حس بی‌ارزشی ایجاد می‌کند.
✅ زمان مناسب برای صحبت را انتخاب کنید
صحبت درباره رفتار نادرست را به بعد از آرام شدن فضا و فروکش کردن تنش موکول کنید.
✅ امنیت را حفظ کنید
در تمام مدت، اطمینان حاصل کنید که همه افراد حاضر در محیط، از جمله خود نوجوان، در امنیت هستند. اگر احساس کردید کنترل موقعیت از دست‌تان خارج شده، حتما کمک بخواهید.
✅ با تهدیدها به درستی برخورد کنید
در بیشتر موارد، کودکان یا نوجوانانی که تهدید می‌کنند، آن را عملی نمی‌کنند. هدف اصلی شما باید این باشد که او را از احساساتی که تجربه می‌کند آگاه کرده و از هرگونه هدف احتمالی پرخاشگری دور نگه دارید. با این حال، اگر فرد سابقه رفتارهای جدی مانند آسیب رساندن به دیگران، آتش‌افروزی، آزار حیوانات یا تخریب اموال را داشته باشد، تهدیدهای او را جدی‌تر بگیرید.
نقطه شروع برای برخورد با رفتار پرخاشگرانه کودکان
🔹 به کودک کمک کنید احساساتش را بشناسد
در موقعیت‌های روزمره به کودک کمک کنید تا احساساتش را شناسایی کند. درباره احساسات با او صحبت کنید و آن‌ها را تایید کنید:
مثلاً بگویید: «به نظر می‌رسی عصبانی هستی، چون فکر کردی این کار منصفانه نبوده، درسته؟»
یادآوری کنید که همه گاهی احساسات شدیدی مثل خشم، ترس یا ناراحتی را تجربه می‌کنند، مخصوصاً وقتی چیزی را که می‌خواهند به دست نمی‌آورند.
به کودک بفهمانید که داشتن احساسات سخت و ناراحت‌کننده طبیعی است، و اشکالی ندارد که ناراحت یا عصبانی شود، اما داد زدن یا آسیب رساندن به دیگران قابل قبول نیست.
روش‌هایی برای آرام شدن پیشنهاد دهید، مثل نفس‌های عمیق، عوض کردن فعالیت یا بیرون آمدن از موقعیت برای مدتی.
🔹 قوانین روشن و ثابتی داشته باشید
در زمان‌هایی که همه آرام هستند، با کودک درباره قوانین ساده‌ای برای رفتار درست با دیگران صحبت کنید.
قوانین را به‌صورت مثبت بیان کنید؛ مثلاً بگویید «با بقیه مهربان صحبت کن» به‌جای «داد نزن».
برای کودکان کوچک‌تر (نوپا و پیش‌دبستانی)، قوانینی مانند:
- «با دیگران مهربان حرف بزن»
- «نوبت را رعایت کن»
- «دست و پاهاتو برای خودت نگه دار»
- برای کودکان بزرگ‌تر، می‌توان گفت:
- «با احترام رفتار کن»
- «به حرف دیگران گوش بده»
- «وقتی عصبانی‌ام، قبل از واکنش، یک نفس عمیق می‌کشم»
کودکان وقتی می‌بینند والدین‌شان کاری را انجام می‌دهند که خودشان از آن منع شده‌اند، گیج می‌شوند. پس خودتان هم الگوی خوبی برای رعایت قوانین باشید.
🔹 رفتارهای مثبت را تقویت کنید
مقابله با رفتارهای چالش‌برانگیز، ممکن است باعث شود همیشه در حال تذکر دادن باشید. اما فراموش نکنید که کودکان با تشویق مثبت رشد می‌کنند.
وقتی کودک شما با احترام رفتار می‌کند، همکاری می‌کند یا نوبت را رعایت می‌کند، همان موقع به او توجه نشان دهید و او را تشویق کنید.
تشویق شما هر چه مشخص‌تر باشد، بهتر است. چون کودک دقیقاً می‌فهمد چه کاری را درست انجام داده و احتمال تکرار آن بیشتر می‌شود.
مثلاً: «تو خیلی قشنگ نوبت رو با برادرت رعایت کردی. آفرین! بهت افتخار می‌کنم.»
زمان‌هایی که مشکلی پیش نیامده، فرصت خوبی است که با کودک درباره روش‌های سالم بیان احساسات صحبت کنید—در زمان‌هایی که همه آرام هستند.
🔹 الگوی مناسبی از کنترل احساسات باشید
کودکان از بزرگ‌ترهای مهم زندگی‌شان یاد می‌گیرند که چطور احساسات‌شان را مدیریت کنند.
اگر ما یاد بگیریم که احساسات خود را به آرامی کنترل کنیم، به کودکان‌مان هم همین مهارت را یاد می‌دهیم.
فرض کنید روز سختی در محل کار داشته‌اید و وقتی به خانه می‌رسید، فرزندتان می‌خواهد به پارک برود و شما با عصبانیت جواب می‌دهید. می‌توانید بگویید:
«ببخشید که سر تو داد زدم. امروز خیلی روز سختی داشتم و هنوز ناراحتم، اما این دلیل نمی‌شه ناراحتی‌مو سر تو خالی کنم. بذار چند دقیقه بشینم و یه چای بخورم تا آروم بشم، بعد با هم می‌ریم پارک. تو هم تکالیفتو انجام بده و چوب و توپ رو آماده کن. خوبه؟»
هر بار که چنین چیزی را می‌گویید، در حال آموزش مهارت‌هایی مهم به فرزندتان هستید: شناخت احساسات، مسئولیت‌پذیری، عذرخواهی و جبران.
این پیام را می‌رساند که احساسات قوی طبیعی هستند و مهم‌تر اینکه باید به‌درستی با آن‌ها برخورد کرد.
می‌توانید با شریک زندگی یا مراقبان دیگر کودک هم درباره روش‌های مدیریت احساسات صحبت کنید تا با هم هماهنگ باشید.
🔹 چگونه به کودک خشمگین کمک کنیم آرام شود؟
مواجهه با رفتار پرخاشگرانه کودک می‌تواند واقعاً چالش‌برانگیز باشد.
احساس خشم یا ناراحتی شما طبیعی است. اما واکنش تند یا فریاد زدن فقط اوضاع را بدتر می‌کند.
تلاش آگاهانه برای آرام ماندن، می‌تواند باعث کاهش تنش و الگوی مثبتی برای کودک باشد.
نفس عمیق بکشید و قبل از واکنش، لحظه‌ای برای «تنظیم مجدد» خودتان وقت بگذارید.
این کار باعث می‌شود کودک احساس امنیت کند و بداند شما می‌توانید هم احساسات خود و هم احساسات او را در موقعیت‌های سخت مدیریت کنید.
