هنردرمانی یا Art Therapy یکی از شاخههای روانشناسی درمانی است که از هنر به عنوان ابزار اصلی برای بهبود سلامت روان استفاده میکند. در این روش، افراد از طریق خلق اثرهای هنری، احساسات خود را بیان میکنند و به فرآیند درمانی کمک میکنند. هنردرمانی به ویژه در کاهش استرس، بهبود خلقوخو و افزایش خودآگاهی موثر است و برای افراد در سنین مختلف، از کودکان تا بزرگسالان، کاربرد دارد.
هنردرمانی چیست؟ انواع، تکنیکها و مزایای هنردرمانی برای سلامت روان
استفاده از روشهای هنری برای درمان اختلالات روانی و تقویت سلامت روان را «هنر درمانی» مینامند. این روش بر این باور استوار است که بیان خلاقانه میتواند به بهبودی و آرامش روان کمک کند.
هزاران سال است که انسانها از هنر برای ارتباط، ابراز احساسات و التیام دردها استفاده میکنند، اما هنر درمانی بهعنوان یک رویکرد رسمی، از دهه ۱۹۴۰ میلادی شکل گرفت. پزشکان متوجه شدند افرادی که با مشکلات روانی زندگی میکنند، اغلب از طریق نقاشی یا آثار هنری احساسات خود را بیان میکنند. همین مشاهده، مسیر استفاده از هنر بهعنوان یک ابزار درمانی را هموار کرد. از آن زمان تا کنون، هنر به بخش مهمی از رواندرمانی تبدیل شده و در برخی ارزیابیها و روشهای درمانی مورد استفاده قرار میگیرد.
انواع هنردرمانی
نقاشیدرمانی
نقاشیدرمانی یکی از پرکاربردترین شاخههای هنردرمانی است. افراد با استفاده از رنگها، قلممو و بوم، احساسات درونی خود را به تصویر میکشند. این روش به ویژه برای کودکانی که مهارتهای کلامی محدودی دارند، بسیار موثر است.
موسیقیدرمانی
موسیقیدرمانی با بهرهگیری از صداها، ریتمها و ملودیها، خلقوخو و رفتار افراد را بهبود میبخشد. گوش دادن، نواختن یا حتی آواز خواندن میتواند اضطراب را کاهش دهد و احساسات مثبت را تقویت کند.
نمایشدرمانی / تئاتردرمانی
در نمایشدرمانی، افراد با ایفای نقش و بازیگری به بیان هیجانات و حل تعارضات درونی خود میپردازند. این روش به ویژه در درمان کودکان و نوجوانان با مشکلات رفتاری و اجتماعی کاربرد دارد.
رقص و حرکت درمانی
رقص و حرکت درمانی یا Dance/Movement Therapy، از حرکات بدن برای بیان هیجانات استفاده میکند. این نوع هنردرمانی به افراد کمک میکند تا انرژیهای منفی را آزاد کنند و هماهنگی ذهن و بدن خود را افزایش دهند.
نوشتار درمانی / شعر درمانی
نوشتار درمانی شامل نوشتن خاطرات، داستانها، شعر یا نامههای شخصی است. این تکنیک به افراد کمک میکند تا افکار و احساسات خود را منظم کنند و با تجزیه و تحلیل آنها، خودآگاهی و درک بهتری از وضعیت روانی خود پیدا کنند.
تکنیکهای هنردرمانی
هدف هنر درمانی این است که از فرآیند خلق هنر برای کمک به افراد در ابراز احساسات، شناخت بهتر خود و یافتن راههای جدید برای مقابله با مشکلات استفاده شود.
خلق یا حتی تماشای آثار هنری میتواند به افراد کمک کند تا احساساتشان را کشف کنند، خودآگاهی بیشتری پیدا کنند، با استرس مقابله کنند، اعتماد به نفس خود را افزایش دهند و مهارتهای اجتماعی بهتری بسازند.
برخی از تکنیکهای مورد استفاده در هنر درمانی عبارتند از:
- ساخت کلاژ
- رنگآمیزی
- خطخطی و نقاشی آزاد
- طراحی
- نقاشی با انگشت
- نقاشی با قلممو
- عکاسی
- مجسمهسازی
- کار با گل و خمیر
هنگامی که مراجعان آثار هنری خود را خلق میکنند، ممکن است درباره آنچه ساختهاند و احساسات ناشی از آن صحبت کنند. این فرایند میتواند به کشف تعارضات درونی و الگوهای ذهنی پنهان کمک کند.
هنر درمانی در چه زمینههایی کاربرد دارد؟
هنر درمانی میتواند در درمان طیف گستردهای از اختلالات روانی و ناراحتیهای روحی مورد استفاده قرار گیرد. در بسیاری از موارد، این روش در کنار سایر تکنیکهای رواندرمانی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) یا گروهدرمانی به کار میرود.
برخی از مشکلاتی که هنر درمانی میتواند در آنها مفید باشد:
- مسائل مربوط به سالمندی
- اضطراب
- مشکلات روانی مرتبط با سرطان
- افسردگی
- اختلالات خوردن
- مشکلات عاطفی
- مشکلات خانوادگی یا روابط بینفردی
- مسائل پزشکی همراه با علائم روانی
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- مشکلات روان-اجتماعی
- استرس
- اعتیاد و مصرف مواد
مزایای هنردرمانی
بر اساس مطالعهای که در سال ۲۰۱۶ در مجله انجمن هنر درمانی آمریکا منتشر شد، حتی کمتر از یک ساعت فعالیت هنری میتواند استرس را کاهش داده و تأثیر مثبتی بر سلامت روان داشته باشد — بدون اینکه نیاز به استعداد هنری یا تجربه خاصی باشد.
یک هنر درمانگر ممکن است از روشهای مختلفی مانند نقاشی، طراحی، مجسمهسازی و ساخت کلاژ استفاده کند و با طیفی از افراد از کودکان خردسال گرفته تا سالمندان کار کند.
افرادی که تجربه آسیبهای عاطفی، خشونت فیزیکی، سوءاستفاده خانگی، اضطراب، افسردگی یا سایر مشکلات روانی داشتهاند، میتوانند از بیان خلاقانه احساسات خود بهرهمند شوند.
برخی موقعیتهایی که هنردرمانی میتواند مفید واقع شود:
- بزرگسالانی که دچار استرس شدید هستند
- کودکانی که در خانه یا مدرسه مشکلات رفتاری یا اجتماعی دارند
- کودکان یا بزرگسالانی که دچار یک رویداد آسیبزا شدهاند
- کودکانی با مشکلات یادگیری
- افرادی که با آسیبهای مغزی زندگی میکنند
- کسانی که با مشکلات روانی درگیر هستند
میزان اثربخشی
اگرچه پژوهشها نشان میدهند هنر درمانی میتواند مؤثر باشد، اما نتایج تحقیقات در این زمینه هنوز کاملاً قطعی نیستند. بسیاری از مطالعات، کوچکمقیاس و محدود هستند، بنابراین برای درک بهتر اینکه هنر درمانی دقیقاً در چه شرایطی بهترین اثر را دارد، به تحقیقات بیشتری نیاز است.
برخی یافتههای مهم:
- در مطالعات مربوط به بزرگسالانی که تجربه تروما داشتهاند، هنر درمانی بهطور چشمگیری علائم آسیب روانی و افسردگی را کاهش داده است.
- یک بررسی نشان داد که هنر درمانی به بیماران مبتلا به سرطان کمک کرده تا کیفیت زندگیشان بهتر شود و برخی علائم روانیشان کاهش یابد.
- در مطالعهای دیگر مشخص شد که هنر درمانی افسردگی را در سالمندانی که در خانه سالمندان زندگی میکنند کاهش داده و عزتنفس آنها را افزایش داده است.
نکاتی که باید در رابطه با هنردرمانی بدانید
1- نیازی نیست هنرمند باشید
برای شرکت در هنر درمانی، نیازی به استعداد هنری یا توانایی خاصی ندارید. این درمان برای افراد در همه سنین — کودکان، نوجوانان و بزرگسالان — مفید است. برخی پژوهشها حتی نشان دادهاند که صرف وجود آثار هنری در محیط، میتواند به سلامت روان کمک کند.
یک مطالعه در سال ۲۰۱۷ نشان داد که وجود آثار هنری در محیط بیمارستان، حس امنیت بیشتری به بیماران میدهد و به بهبود تعاملات اجتماعی و حفظ هویت فردی آنها کمک میکند.
2- هنردرمانی با کلاس نقاشی فرق دارد
ممکن است این سوال پیش بیاید که هنر درمانی چه تفاوتی با کلاس هنر دارد. کلاسهای هنری معمولاً بر آموزش تکنیک یا ساخت یک اثر مشخص تمرکز دارند، اما هنر درمانی روی تجربه درونی و احساسات فرد تمرکز میکند.
در هنر درمانی، هدف این است که افراد از طریق خلق آثار، احساسات، تخیلات و دیدگاههای شخصی خود را کشف کنند. تأکید بیشتر بر بیان دنیای درونی فرد است تا خلق اثری مطابق با دنیای بیرونی.
3- هنردرمانی در مکانهای مختلف قابل اجراست
خدمات هنر درمانی میتواند در مکانهای متنوعی ارائه شود:
مطبهای روانشناسی، مدارس، مراکز جامعهمحور، و حتی مراکز بستری روانی. سایر مکانهایی که ممکن است هنر درمانی در آنها ارائه شود:
- آتلیههای هنری
- دانشگاهها و کالجها
- مراکز فرهنگی
- زندانها
- مدارس ابتدایی و دبیرستان
- خانههای گروهی
- پناهگاههای بیخانمانها
- بیمارستانها
- مطبهای خصوصی
- مراکز درمانی اقامتی
- مراکز سالمندان
- مراکز سلامت
- پناهگاههای زنان
4- هنر درمانی برای همه مناسب نیست
با وجود اینکه برای بهرهمندی از هنر درمانی نیازی به خلاقیت یا توانایی هنری بالا نیست، بسیاری از بزرگسالانی که خود را «غیرخلاق» یا «غیرهنرمند» میدانند، ممکن است نسبت به این روش مقاومت یا تردید داشته باشند.
همچنین، هنر درمانی برای همه اختلالات روانی اثربخش نیست. برای مثال، یک متاآنالیز نشان داده که هنر درمانی در کاهش علائم مثبت یا منفی اسکیزوفرنی تأثیر قابلتوجهی ندارد.
چگونه هنر درمانی را شروع کنیم؟
اگر احساس میکنید خودتان یا یکی از عزیزانتان میتوانید از هنر درمانی سود ببرید، این مراحل را در نظر بگیرید:
۱. به دنبال یک درمانگر حرفهای باشید
یک هنر درمانگر واجد شرایط، حداقل دارای مدرک کارشناسیارشد در رواندرمانی با مدرک تخصصی در هنر درمانی است. برای یافتن درمانگران معتبر، میتوانید به وبسایت نهادهای معتبر مانند Art Therapy Credentials Board مراجعه کنید.
۲. با بیمه درمانی خود تماس بگیرید
ممکن است هنر درمانی تحت پوشش بیمه نباشد، اما در برخی موارد خاص ممکن است کمکهزینههایی برای پوشش هزینهها وجود داشته باشد. اگر درمانگر دارای مجوز روانشناسی یا روانپزشکی باشد، احتمال پوشش بیمهای بیشتر خواهد بود.
۳. درباره تخصص درمانگر بپرسید
همه هنر درمانگران در همه حوزههای روانی تخصص ندارند. بعضی از آنها بیشتر با افرادی که تروما یا سوءمصرف مواد را تجربه کردهاند کار میکنند.
۴. انتظارات خود را تنظیم کنید
در جلسات ابتدایی، هنر درمانگر درباره سابقه سلامت جسمی و روانیتان، دغدغهها و اهدافتان سؤال خواهد کرد. سپس ممکن است موضوعاتی را برای کاوش از طریق نقاشی، طراحی، مجسمهسازی یا سایر روشهای هنری پیشنهاد دهد.
۵. آمادهی پاسخ به پرسشهایی درباره فرآیند خلق هنریتان باشید
در طول جلسات، از شما خواسته میشود درباره اثر هنری خود صحبت کنید:
مثلاً چه افکاری در حین خلق اثر داشتید؟ قبل و بعد از آن چه احساسی داشتید؟ آیا خاطرهای برایتان زنده شد؟
نتیجهگیری
هنردرمانی یک روش درمانی خلاقانه و موثر برای تقویت سلامت روان است که در سنین مختلف کاربرد دارد. این روش نه تنها باعث کاهش استرس و اضطراب میشود، بلکه مهارتهای ارتباطی، خودآگاهی و خلاقیت را نیز تقویت میکند. مراجعه به یک متخصص هنردرمانی یا شرکت در جلسات گروهی میتواند تجربهای مثبت و تاثیرگذار در مسیر بهبود روانی باشد.
